دفتر موقوفات و امور حقوقی وقف
این مدرسه در حاشیه شمالی یکی از خیابان‌های معتبر و بااهمیت شهر مشهد به نام بالا خیابان (آیت‌الله شیرازی)، قبل از دو مدرسه مهم آن روز به نام‌های حاج حسن و باقریه نسبت به حرم مطهر امام رضا(ع) قرار داشت. اکنون این بنا با تغییرات قابل‌توجه و زیادی که در بافت قدیمی شهر مشهد ایجادشده در ضلع شمالی فلکه حرم مطهر قرار دارد.
پیشینه تاریخی
مدرسه صالحیه مشهور به نواب در روزگار صفویان به هنگام سلطنت شاه سلیمان صفوی (حک.۱۱۰۵- ۱۰۷۷ق) توسط یکی از بزرگان سلسله سادات رضوی به نام میرزا صالح نقیب رضوی به سال ۱۰۸۶ق. ساخته شد. این مدرسه ازنظر فضای علمی و نیز تربیت دانشمندان و شخصیت‌های برجسته علمی، فرهنگی و سیاسی و همچنین از جنبه هنر و معماری اسلامی اهمیت ویژه‌ای دارد و چندین سده است که به‌عنوان یکی از مدارس معتبر و درخور توجه، مرکز علم و دانش می‌باشد.
تولیت مدرسه
پس از تأسیس مدرسه‌نواب، بنیان‌گذار آن علاوه بر تولیت آستان‌قدس رضوی حدود ۱۸سال متولی و متصدی مدرسه نواب بود. وی به‌احتمال‌زیاد تولیت مدرسه را پس از خود بنا بر وقف نامه مفصلی همراه با شروط خاصی به فرزندانش واگذار کرد.
همچنین برای احتیاط و آگاهی عموم مردم از رقبات موقوفه برخی از آن‌ها را بر سنگی حک و درون مسجد مدرسه نصب کرد. ظاهراً در طی سده‌های اخیر افرادی با مقاصد خاص برای از بین بردن بعضی موقوفات مدرسه اصل وقف نامه را از بین بردند.
به علت مفقود شدن وقف نامه، مدرسه مجهول التولیه بود و اطلاع دقیقی از متولیان پس از میرزا صالح رضوی وجود نداشت تا اینکه به هنگام تدوین کتاب اوقاف مشهد توسط اعتماد التولیه در سال ۱۳۰۳ق مشخص می‌شود که تولیت مدرسه را فردی به نام «میرزا حاجی‌آقا» در اختیار داشته و پس از درگذشت وی، تولیت مدرسه را «حاج شیخ ابو محمد عاملی- مدرس مدرسه- بر عهده گرفت». سپس تولیت مدرسه به فرزند آن مرحوم، شیخ محمدعلی عاملی سپرده شد. اداره اوقاف خراسان پس از درگذشت وی، مدرسه نواب را در سال ۱۳۱۲ش در راستای سیاست‌های ضد مذهبی رژیم پهلوی اول، به دانشکده معقول و منقول تبدیل کرد. بدین ترتیب بسیاری از مدرسه‌های علمیه برچیده شد. پس از شهریور ۱۳۲۰ش و ساماندهی مجدد حوزه علمیه مشهد، در سال ۱۳۲۳ش تولیت مدرسه نواب با حکم آیت‌الله بروجردی به آیت‌الله حاج میرزا علی‌اکبر نوغانی از عالمان معروف و گرانمایه خراسان واگذار شد. وی در طول بیش از شش ماه بر عهده داشتن تولیت و سرپرستی مدرسه نواب مقررات جدید و سازنده‌ای برای رشد و تربیت طلاب این مدرسه ارائه کرد.
پس از درگذشت وی در سال ۱۳۲۹ش آیت‌الله حاج میرزا احمد کفایی (د۱۳۵۰ق) فرزند آخوند خراسانی علاوه بر ریاست حوزه علمیه مشهد و چند مدرسه علمیه دیگر سرپرستی و تولیت مدرسه نواب را هم بر عهده گرفت. وی به پرورش و تربیت طلاب اهتمام خاصی داشت و خود سال‌ها در مسجد جامع گوهرشاد فقه و اصول تدریس می‌کرد. آخرین سرپرست و متصدی مدرسه نواب حجت‌الاسلام مبین بود که در زمان مرحوم کفایی تصدی مدرسه را بر عهده داشت و پس از فوت مرحوم کفایی هم از طرف اداره اوقاف به این سمت ابقا شد و تا پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ش.) همچنان متصدی این مدرسه بود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به وضعیت نابسامان ساختمان مدرسه نواب، به همت مدیریت سابق حوزه علمیه مشهد مرحوم حضرت آیت‌الله واعظ طبسی، این مدرسه‌ی تاریخی بازسازی شد و هم‌اکنون با برنامه و نظم خاصی به‌صورت تخصصی زیر نظر شورای برنامه‌ریزی و مدیریت حوزه علمیه خراسان اداره می‌شود.
سابقه فعالیت‌ها و برنامه‌های آموزشی
مدرسه نواب از مراکز مهم و درخور توجه علوم دینی و تعلیم و تربیت بوده است. وجود دانشمندان، عالمان و فقیهان والامقامی که در این مرکز علمی به تدریس و مطالعه می‌پرداختند برمنزلت و جایگاه ارزشمند این مدرسه گواه است. به سبب وجود چنین عالمان و استادانی، تقریباً تمام دروس حوزوی در آن ارائه می‌شد و در طول سه سده، دانش‌پژوهان و طلبه‌های فاضل و گرانمایه ای در آنجا پرورش یافتند.
گر چه تعداد طلاب مدرسه در ادوار و اعصار مختلف نوسان داشته، زمانی مدرسه در اوج رونق و شکوفایی و زمانی دچار رکود و بحران تحمیلی بوده است، ولی یقیناً در سال ۱۰۸۶ق. و تا چند دهه بعد ازآن، مدرسه با نظارت مؤسس دانشمند، میرزا صالح نقیب رضوی از رونق خاصی برخوردار بوده و طلاب زیادی درآن اشتغال به تحصیل علم و دانش داشته‌اند. اما بعد از دوران صفویه حکومت‌ها چندان توجهی به مدارس علوم دینی نداشته‌اند. فریزر جهانگرد انگلیسی که در زمان فتحعلی شاه به ایران مسافرت کرد تعداد طلاب این مدرسه را بین ۶۰ تا ۱۰۰ نفر گزارش کرده است. تا انقراض سلسله قاجاریه احتمالاً طلاب مدرسه حدود ۱۰۰ نفر بوده‌اند، اما با روی کار آمدن حکومت مستبد رضاخان و پسرش و فشارهای سیاسی پهلوی به حوزه‌های علمیه، این مرکز فرهنگی نیز دچار رکود و افت شدیدی شد و حتی مدتی نیز تعطیل گشت که آن ایام از غم‌انگیزترین دوران تاریخ حوزه علمیه مشهد است. اما پس از شهریور ۱۳۲۰ که به همت مراجع و علمای عالی‌قدر مدارس علمیه بازگشایی شد، مدرسه نواب با مدیریت شخصیت معروف و دلسوزی چون میرزا علی‌اکبر نوغانی فعالیت خود را آغاز کرد. با همت و پشتکار این عالم زاهد و برگزاری دروس گوناگون و حمایت از طلاب ضعیف بار دیگر مدرسه محل درس و مباحثه کثیری از طلاب شد. تعداد طلاب مدرسه در حدود سال‌های ۶-۱۳۴۵ش. ۱۶۰نفر ذکرشده است. در این زمان تولیت مدرسه بر عهده میرزا احمد کفایی بوده است. آمار دیگری مربوط به سال ۱۳۵۱ش. می‌باشد که تعداد طلاب آن زمان را به ۱۲۰ نفر ذکر کرده است.
کتابخانه قدیمی مدرسه
از کتابخانه‌های مهم مدارس علمیه مشهد کتابخانه جامع مدرسه نواب بود که همزمان با احداث مدرسه تأسیس شد. رکن‌الدین همایون فرخ درباره‌ی این کتابخانه چنین می‌نویسد:
«میرزا صالح رضوی …. پس‌ازاینکه بنای مدرسه‌اش به پایان رسید کتابخانه بزرگی برای مدرسه تأسیس کرد، به‌طوری‌که نوشته‌اند، میرزا صالح تازنده بوده است تعداد قابل‌توجهی کتب مخلوط و نفیس برای کتابخانه مدرسه خریداری و وقف کرد.»
آیت‌الله العظمی خامنه‌ای درباره کتابخانه قدیمی مدرسه نواب چنین می‌نویسند:
«این کتابخانه در حال حاضر مهم‌ترین کتابخانه مدارس علمیه مشهد است، زیرا علاوه بر زیادی تعداد کتاب‌های آن نسبت به کتابخانه‌های مدارس دیگر، تعدادی کتاب خطی نفیس در این کتابخانه موجود است که برخی از آن‌ها تاکنون به طبع نرسیده و در بعضی از آن‌ها خط علمای بزرگ شیعه وجود دارد. امتیاز دیگر این کتابخانه به تنوع کتاب‌های آن است، چراکه از بیشتر موضوعات و علوم مانند فلسفه، طب، ادبیات، فقه، و حدیث نوشته‌شده است.
